Lời bình bài thơ TÙ NHÂN THÂN PHẬN của PHẠM VĂN CHỮ
TÙ NHÂN THÂN PHẬN
Nguyễn Lâm Cẩn
Chưa một lần đứng trước vành móng ngựa
Nghe thẩm phán gõ búa xuống mặt bàn
Nhưng tôi, một tù nhân
Khi miệng chưa hôi sữa
Giữa nhân gian
Tôi nộp mệnh nhà giam!
Chiếc còng số 8 là tôi
Xà lim là tôi
Bốt gác cũng là tôi
Quản giáo cũng là tôi
Hỏi giọt mồ hôi
Mày chảy từ đâu?
Hỏi giọt máu
Mày từ đâu đến?
Giọt mồ hôi và giọt máu
Ai nuôi ai
Để thân tôi kết tụ hình hài?
Không van nài
Thượng Đế cho tự do và hạnh phúc
Tìm tự do trong ngục
Lời mẹ ru:
Nhìn đời bằng con mắt mù
Con sẽ tìm ra ánh sáng.
(Đêm gọi- NXB Hội Nhà văn- 2011)
Đến tập thơ "Đêm gọi"(NXB Hội Nhà văn- 2010), có thể nói, thiên hướng về cảm hứng triết luận của nhà thơ Nguyễn Lâm Cẩn đã được phát lộ nhiều nhất. Gắn liền với cảm hứng ấy là sự thay đổi bút pháp thể hiện những điều suy tưởng đã được nung nấu trong cả một quá trình dài lâu. Bài "Tù nhân thân phận" là một minh chứng ghi nhận sự thể nghiệm thành công của tác giả.
Ai cũng biết, nhà tù là công cụ chuyên chính của bất cứ chế độ xã hội nào. Ở đó, người tù bị giam giữ, phải tách rời những quan hệ xã hội, sống cô đơn, cô độc, hoàn toàn mất tự do và tột cùng đau khổ: "Nhất nhật tại tù, thiên thu tại ngoại". Từ trước tới nay, về tính chất tội phạm, tù nhân chỉ có hai loại: tù chính trị và tù thường phạm. Nhưng với sự từng trải và chiêm nghiệm, rồi soi lại đời mình, tự đánh giá một cách thành khẩn, vừa nghiêm khắc vừa độ lượng, Nguyễn Lâm Cẩn đã "phát hiện" ra một loại tù nhân nữa, dị biệt, chính ở nơi mình, ở nơi người... Âý là "Tù nhân thân phận". Qủa là một tứ thơ mới lạ!
Với tư duy cảm xúc đổi mới, ngay từ đầu, tác giả đã sử dụng thủ pháp lạ hóa và nghịch lí để đưa đến cho người đọc một sự ngạc nhiên và hiếu kì, một ấn tượng bất ngờ để khêu gợi những suy nghĩ có chất trí tuệ lí thú. Sống giữa cõi nhân gian này, người ta ai cũng có thân phận. Lẽ thường, về pháp lí, thân đã không làm gì nên tội, không không chống đối, không làm điều xấu, điều ác thì hà cớ gì mà phận lại phải chịu là phận tù đày? Thuận lí là vậy. Nhân vật trữ tình "tôi" là một người công dân suốt đời lương thiện, nghiêm chỉnh chấp hành luật pháp và ngoan ngoãn sống theo khuôn phép xã hội. Những nơi pháp đình, với anh ta "mắt chưa từng ngó": Chưa một lần đứng trước vành móng ngựa/ Nghe thẩm phán gõ búa xuống mặt bàn
Vậy mà lạ thay, anh ta đã là "một tù nhân" "giữa nhân gian" từ khi "miệng chưa hôi sữa", nghĩa là từ khi vừa mới lọt lòng mẹ, cất tiếng oe oe chào đời! Kì quái và ngu dại chăng? Chính thế! Ta hỏi vì sao lại có sự "đầu thú" phi lí này? Luật pháp ở đâu mà không soi xét công minh và bênh vực người vô tội?
Sang khổ thơ thứ hai, ta mới nhận ra bản chất của loại "tù nhân" này. Hóa ra anh ta không hề can án và cũng không bị ai thù hằn vu oan giáo họa mà mang tội. Những điệp ngữ "là tôi", " là tôi" đã khẳng định về một sự tự thú: chính là "tôi", không ai khác, đã tự giam cầm bản thân mình. Cả một quá trình từ bắt giam đến tù tội lâu dài: chiếc còng số 8, xà lim, bốt gác, quản giáo...là do anh ta tự bày đặt ra để trói buộc mình. Đã vậy thì hiển nhiên, cái thân phận anh ta nhất nhất phải "thi hành án" một cách vô tư, tự nguyện, "không van nài"...Thế là anh ta đã mắc một "trọng tội": tội đánh mất quyền tự do! Trên đời này "Đau khổ chi bằng mất tự do"(HCM). Bất kì ai cũng vậy, nhưng với văn nghệ sĩ, với nhà thơ như nhân vật "tôi" này mà tự tước bỏ cái quyền tự do- quyền tối thượng ấy thì làm sao có được cảm hứng sáng tạo độc đáo, mang đậm dấu ấn phong cách cá nhân?
Bút pháp suy tưởng- triết luận đặt ra những câu hỏi tưởng như "không lời đáp": Hỏi giọt mồ hôi/ Mày chảy từ đâu?/Hỏi giọt máu/ Mày từ đâu đến? Và giữa hai thì "Ai nuôi ai/ Để thân tôi kết tụ hình hài? Từ lâu triết học đã từng đặt ra: Hỡi con người, anh là ai, anh từ đâu đến? Ở đây chỉ biết rằng, anh đã có cái hình hài, cái thân phận con người mà đã không làm chủ được thì chỉ biết sống trong đại bất hạnh. Thượng Đế đã cho anh sinh ra làm người và cho anh cái quyền được hưởng hồng phúc: "tự do và hạnh phúc". Nhưng anh đã "nộp mệnh nhà giam", cam phận tù nhân thì làm sao còn "Tìm tự do trong ngục"?
Từ xưa, người châu Âu đã có câu ngạn ngữ cảnh báo đầy tính nhân văn nhằm phản bác lại chủ nghĩa khắc kỉ, làm khổ hạnh con người: "Không được bạc đãi với chính mình!". Thế mà ở đây còn tồi tệ hơn: tự giam cầm, đầy đọa, để mất quyền tự do mà cứ hồn nhiên, không hề hay biết. Đành bất lực và bế tắc! Biết làm sao đây? Chẳng lẽ cam chịu "Tù nhân thân phận" chung thân? Lại là từ vấn đề triết học đã từng nêu lên: Hỡi con người, anh đi về đâu?
Thơ triết luận luôn thiên về cấu ý nên cảm xúc- tình cảm phải ưu tiên cho xúc cảm- trí tuệ. Bài thơ đi đến khổ kết bằng" Lời mẹ ru" thật là thần tình. Phải chăng là sự cao tay nghệ thuật: một cách nối ý, chuyển đoạn có bước nhảy cóc trong suy tưởng mà vẫn hợp lí. Lời ru vốn đượm buồn, đã cùng với dòng sữa mẹ nuôi ta mỗi ngày lớn khôn và đi cùng ta qua bao năm tháng. Mỗi khi bế tắc ta lại "Trở về với mẹ ta thôi"." Lời mẹ ru" cũng là lời khuyên răn, dạy bảo, tiếp sức trên mỗi bước đường. Nhưng trong lời ru sao lại là nghịch lí? Thì...đời đã tồn tại bao nhiêu nghịch lí đấy thội. Con đã từng nhìn đời bằng mắt mở, mắt sáng, rồi chẳng đã từng bị nhầm mà đánh mất mình đó sao? Mẹ khuyên con "Nhìn đời bằng con mắt mù" là nhắm mắt lại để tĩnh tâm suy ngẫm, suy xét, trở về với cái bản ngã của chính mình để mà "tìm ra ánh sáng", lấy lại những gì vốn là "tài sản vô giá" đã ngu khờ, dại dột tự đánh mất đi như quyền sống tự do, bản lĩnh và nhân cách cứng cỏi, hiên ngang- trung thực sống làm Người...
Có thể nói, từ cảm thức triết mĩ, bằng một góc nhìn mới về lối sống, về cách sống của bản thân mình và cộng đồng; từ lời tự thú và lời phản tỉnh chân thành, từ hình tượng thơ mang tính ẩn dụ và khái quát, nhà thơ đã cho người đọc một thái độ tiếp nhận tích cực. Vấn đề xã hội và nhân sinh đặt ra ở đây là: con người vốn cô đơn trước vũ trụ, bị tạo hóa cầm tù, xã hội cầm tù và tại sao còn tự cầm tù nữa?
Thân phận con người bao giờ cũng mang tầm ý nghĩa lớn của triết học. Mỗi cộng đồng và từng con người hãy tự ý thức giải phóng thân phận, tìm lấy chân trời tự do cho mình. Vì chỉ có cảm hứng và khát vọng tự do, người ta mới luôn phát triển và hành trình đến bến bờ hạnh phúc!
PVC (Nguyên Chủ nhiệm khoa văn CĐSP Hà Tĩnh )
